ISTORIJA
Na podrucju koje zahvata teritorija Bajmoka nisu vrsena nikakva arheoloska ispitivanja. Ipak, arheolozi smatraju da je na tom prostoru postojalo naselje jos u 10. veku pre nase ere, a mozda jos i ranije. Medutim, da je to zaista tako, ne postoje verodostojni dokazi, jedino se moze tvrditi da su na ovom podrucju ziveli Avari i plemena Sarmata. O tome svedoce ostaci groblja otkrivenog na jugoistocnom delu Bajmoka, udaljenom od centra Bajmoka oko jedan kilometar, na delu zvanom Kalvarija. Do otkrica groblja je doslo sasvim slucajno za vreme izgradnje puta prema Subotici, 1927. godine. Arheoloske iskopine nadjene na tome mestu poticu iz perioda od I do IV veka nove ere i nalaze se i danas u Gradskom muzeju u Somboru.Ono sto bi bilo vredno pomena jesu jedna vaza i niska djerdana iz razdoblja velikih seoba naroda. Istorijski je dokazano da na ovom podrucju nisu ziveli Rimljani, ali zato rimski novac iz vremena imperatora Hadrijana, Dioklecijana i Konstantina III, naden prilikom oranja, ukazuje na postojanje je trgovackih veza izmedu plemena Jasiga i Sarmata sa Rimljanima. Prvi pisani dokumenat koji se odnosi na Bajmok potice iz 15. veka i u njemu se naselje prvi put spominje kao selo.

BAJMOK U DOBA TURAKA
Posle zauzimanja Beograda 1522. godine Turci nastavljaju svoja osvajanja prema severu i godine 1526. po zavrsetku bitke kod Mohaca, zauzimaju teritoriju Madjarske zajedno sa Budimom. Bajmok ce u sastavu Somborske nahije pripasti Segedinskom sandzaku. Na osnovu ovih i drugih brojnih podataka moze se izvesti zakljucak da Bajmok kao naselje za vreme turske vladavine nikad nije prestajao da postoji, menjao je samo broj stanovnika u pojedinim periodima. Konacnim povlacenjem Turaka sa ovih teritorija krajem 17. veka (posle bitke kod Sente 1697. godine) Bajmok se spominje jos dva puta: 1702. i 1743. godine, kad je selo pripojeno Subotici. Politika Marije Terezije ide u prilog ponovnom naseljavanju Bajmoka. Godine 1763. carica salje svog komornog savetnika Kotman Antala (Cothman Antal) u Backu i Banat da izvrsi pripreme naseljavanja Nemaca u ove krajeve. Putujuci u Suboticu preko Bajmoka savetniku je zapao za oko Bajmok sa svojim nacinom zivljenja. Predeli oko salasa predstavljali su idealno skroviste za »becare«, jer »gvozdena« ruka vlasti dovde nije dopirala, pa su se iz dana u dan sve vise razularivali. Krajem 1763. godine (28. decembra) Kotman Antal je podneo zvestaj sa puta i u njemu izneo predlog da se bajmocka i ludoska pustara nasele, kako bi se olaksao transport vojnika. Krajem 1771. godine gradska komisija vrsi premereravanje naselja i odreduje mesto za izgradnju vaznijih zgrada. U centru sela, na mestu gde se doskora nalazila takozvana »Bergerova« skola, sagradena je krcma (Becseli Csarda), a na mestu kapele ciji su zidovi bili od naboja, izgradena je crkva cije je obnavljanje izvrseno 1845. godine.

BAJMOK POSLE PRVOG SVETSKOG RATA
Zavrsetkom prvog svetskog rata povucena je i utvrdejna drzavna granica prema Madjarskoj na svega 9 km od centra Bajmoka. Na severnom delu sela, preko pruge Subotica — Sombor, na Rati, vrsi se parcelisanje zemljista i naseljavanje dobrovoljaca iz prvog svetskog rata iz Crne Gore, Srbije i Like, te kolonista iz srezova Kacrnar Gara i Bacalmas koji povlacenjem drzavne granice nisu pripali Jugoslaviji. Proces naseljavanja izvrsen je u razdoblju od 1921. do, uglavnom, 1924. godine. Naselje Rata je sastavni deo Bajmoka, a naziv je dobilo po nacinu otplate dobivenog zemljista (na rate) jos 1906. godine. Na udaljenosti od svega 6 km od centra Bajmoka na istok, prema Subotici, sredinom tridesetih godina (1925) na slican nacin kao i na Rati kolonistima i dobrovoljcima iz prvog svetskog rata dodeljene su parcele obradivog zemljista i placevi za izgradnju kuca. Tako je nastalo naselje koje je dobilo naziv Misicevo po Zivojinu Misicu, komandantu srpske vojske na solunskom frontu.

DRUGI SVETSKI RAT
U razdoblju od 1941. — 1944. godine Bajmok je bio pod okupacijom fasisticke Madjarske. Okupatori su uspostavili svoju vlast. Slovensko stanovnistvo je palo u nemilost. Svi naseljenici, dobrovoljci i kolonisti sa Rate i Misiceva deportovani su u logore u Barcu i Sarvaru, u Madjarskoj, u kojima je njihov najveci broj ostao do zavrsetka rata. U domove deportiraca naseljeni su seljaci iz Erdelja i Bukovine, koji su tu ziveli sve do kraja septembra 1944. godine.

BAJMOK POSLE DRUGOG SVETSKOG RATA
Jesen godine 1944. bila je veoma burna. Jedinice NOV i Crvene armije pocetkom oktobra 1944. godine pomerale su front prema severu i u tom naletu za nekoliko dana oslobodile celu severnu Backu. Bajmocani su doziveli zeljno ocekivanu slobodu 19. oktobra 1944. godine.

KAKO JE NASTAO BAJMOK
Sredinom 18. veka dvorski savetnik Antonije Kotman je vršeci inspekciju puteva i naselja u Backoj konstatovao da izmedju Sombora i Subotice nema ni jednog mesta u kome bi se putnici i vojska, na toj znacajnoj komunikaciji, mogli odmoriti. Zbog toga je u cilju “vojnih i saobracajnih potreba” predložio da se na ondašnjoj pustari zvanoj “Bajmok”, s obe strane puta osnuje naselje. Predlog je prihvacen tako da je 1764. godine od dvorske kancelarije izašao ukaz o osnivanju nove opštine. Gradu Subotici, u cijem se ataru nalazila pustara, naredjeno je da stanovništvo okolnih salaša kolonizuje u naselje. Subotica se tome protivila pa cak i putem zvanicnih delegacija za nekoliko godina odlagala osnivanje nove opštine. Nezadovoljna ovakvim stavom Subotica dvorska kancelarije je 1781. godine bila veoma kategoricna, pa cak i Bajmok, preteci da, ukoliko se i ovaj put produži vreme, onda ce osnivanje preduzeti dvorska kancelarija, ali na teret Subotice.
Bojeci se neželjenih posledica Subotica je sa podizanjem naselja pocela iste godine. Prvi stanovnici Bajmoku su Bunjevci, koji su morali da napuste salaše. Istovremeno sa izgradnjom prvih domova osnovana je i plebanija, a naselilo se nekoliko jevrejskih porodica; oni su otvorili prve trgovine. Tako oko 1840. godine u Bajmoku su se poceli naseljavati Nemci, dok su se Madjari poceli naseljavati posle Madjarske bune 1848. godine. Prvobitno, sva administracija je vodjena na hrvatskom (bunjevackom) jeziku, a posle nagodbe (1867) u administraciju, školu i crkvu uveden je madjarski jezik. Interesantno je da je Bajmok, iako nastao na subotickom ataru, kada je dobio svoju gruntovnicu i postao samostalan, jedno vreme (od 1786. godine) placao poreske obaveze Somboru. Ime pustare, a kasnije naselja Bajmok, turskog je porekla. Potice od turske reci “bajmak” što znaci utvrdjeni vojni logor (verovatno se u doba Turaka tu nalazio vojni logor). Prvi stanovnici, Bunjevci, svoje mesto su nazvali Bajamok, dok su ga Madjari kasnije nazvali Bajmok, što se održalo i do danas.
Somborske novine. Br.618. 4. 15. april 1966.
Tekst pripremio: Aleksandar Joksic

STANOVNIŠTVO
Prvi tragovi o naseljenosti podrucja na kome se danas nalazi Bajmok zadiru u veoma daleku prošlost. Pošto ce o tome biti više govora u narednom poglavlju, ovde cemo se osvrnuti samo na podatke o broju stqnovnika i njegovom kretanju do današnjih dana , na nacionalni sastav i druge karakteristike vezane za stanovinštvo Bajmoka. Iako se Bajmok kao naselje spominje još u 15. veku, preciznih podataka o broju stanovnika iz toga vremene nema. Tih podatak nece ni biti ni za narednih 200 godina, jer o tom periodu postoje samo podaci o broju kuca i to, naravno, samo za pojedine godine. Podaci o broju kuca iz poreskih knjiga su istovremeno i jedini izvor na osnovu koga se može približno odrediti broj stanovnika. U 18. veku, u više navrata, vrši se naseljavanje Bajmoka. Brojke koje se spominju odnose se na broj naseljenih porodica, pa se i ovde može samo na osnovu slobodne procene govoriti o ukupnom broju stanovnika. Naseljavanje vecih razmera završena su krajem 18. i pocetkom 19. veka. Prvi precizniji podatak o broju stanovika potice iz 1791. godine kada je Bajmok imao preko 1.000 stanovika. Narednih godina broj stanovika prilicno brzo raste i 1826. godine Bajmok broji 3.715 stanovnika ili 577 porodica i 515 kuca. Dve godine kasnije (1828. godine) broj stanovnika se popeo na 3.975. Pred kraj 19. veka stanovništvo Bajmoka se udvostrucilo i 1890. godine taj broj je iznosio 7.151. Na prelazu iz 19. u 20. vek, tacnije 1900. godine, u Bajmoku živi 7.588 stanovnika. Podaci o broju stanovnika postoje i za 1910. godinu kada je u Bajmoku bilo 8.217 stanovnika, a 1921. godine broj stanovnika se popeo na 8.733. Izmecu 1921. i 1924. godine dolazi do ponovnog naseljavanja Bajmoka i formiranja sva novih naselja: Novog sela ili Rate u Miševiceva. Godine 1913. obljavljen je novi popis stanovništva po kome je u Bajmoku živelo 11.324 stanovnika, a broj kuca je iznosio 2315. Posle drugog svetskog rata izvršena su cetiri popisa stanovništva. Iz tabele u kojoj su dati uporedni podaci o broju stanovnika i domacinstva vidi se kretanje broja stanovnika u posleratnom razdoblju.
1948.1953.1961.1971.
Stanovnistvo11.78911.41111.71410.850
Domacinstvo3.5123.5383.8663.708

Prva tri predratna popisa govore da se broj stanovnika u Bajmoku kretao na nivou predratnog stanja. Medjutim, u razdoblju od 1961. – 1971. godine dolazi do njegovog smanjena za 864 stanovnika. S obzirom na pretežno poljoprivredni karakter mesta i relativno sporiji rast industrije, okolni gradovi, narocito Subotica, bili su privlacni za stanovnike Bajmoka zbog vecih mogucnosti zapošljavanja, pa je to, verovatno, jedan od najvažnijih razloga za opadanje broja stanovnika u Bajmoku. Ustalom, opadanje broja stanovnika karakteristicno je za sva seoska naselja u našoj zemlji koja su po svom položaju bliža vecim gradovima industrijkim centrima. Što se tice nacionalog sastava stanovništva, Bajmok je oduvek bio šarolik. Za najraniji period nema preciznijih podataka o nacionalnoj strukturi, ali se iz pojedinih izvora, koji se odnose na naseljavanje Bajmoka, može zakljuciti da je u njemu uvek živelo više nacionalnosti. Kao prvi stanovnici Bajmoka spominju se Madjari koji su se bavili zemljoradnjom i stocarstvom. Istorijski podaci sa kraja 16. veka govore o Novom Bajmoku koga su naseljavali Srbi. Pouzdaniji podaci o nacionalnoj pripadnosti stanovika Bajmoka odnose se na 1785. godinu kada se doselilo oko 130 madjarskih, a sve godine kasnije (1787) 88 bunjevackih porodica. Oko 1744. godine srpske porodice napuštaju Bajmok i tada vecinu njegovog stanovništva sacinjavaju Madjari i Bunjevci. Nešto kasnije pocinje naseljavanje nemackih (švapskih) porodica. Prvi pouzdani podaci i nacionalnom sastavu stanovništva Bajmoka odnose se na 1900. godinu kazuju da je bilo: Madjara 3.599, Bunjevaca 1.980, Nemaca 1.980, Srba 21, Slovaka 8, ostalih 10. Popis stanovništva obavljen 1931. godine pruža nam donekle izmenjenu sliku nacionalne strukture stanovništva. Te godine u Bajmoku je bilo 4.597 Jugoslovena, 4.276 Madjara, 2.347 Nemaca, 79 Jevreja, 16 Rusa i 9 ostalih. Posle drugog svetskog rata ponovo dolazi do vecih promena u nacionalnoj strukturi. Stanovništvo nemackog porekla napusta Bajmok, a umesto njega oko 2.370 novih kolonista se doseljava. To su, uglavnom, Srbi iz Like, iz okoline Dreznice. Od toga broja se kasnije oko 5% vraca u zavicajni kraj, dok vecina nastavlja da živi u novoj sredini.
Bajmok monogtafija – Monografija. 12-14. Maj 1979.
Tekst pripremio: Aleksandar Joksic

BAJMOK KROZ VEKOVE
Geografski položaj Bajmoka nije teško odrediti. Naselje se prostire južno od jugoslovnsko-madjarske granice, na oko 9 kilometara, od Subotice je udaljen 23, od Sombora 33 i od Backe Topole na sever 28 kilometara. Na geografskoj karti je još lakše odrediti njegovu lokaciju: leži na 19. stepenu i 25. minutu istocne geografske dužine i na 45. stepenu i 58. minutu severne geografske širine. Nadmorska visina mesta dostiže 117 metara. Teritorija katastarske opštine iznosi 22.597 katastarskih jutara, odnosno 13.005 hektara. Današnjoj Mesnoj zajednici Bajmok pripadaju naselja Rata i Mišicevo, koja se nalaze severno od samog sela, s druge strane železnicke pruge, na 7 kilometara od samog sela prema Subotici. Bajmok ima vrlo dobre saobracajne veze sa bližom i daljom okolinom i udaljenim krajevima zemlje. Na prvom mestu treba spomenuti železnicku prugu Subotica-Rijeka, koja se pored samog sela proteže u severoistocnom i jugozapadnom pravcu, povezujuci ga ne samo sa Suboticom i Somborom nego i sa celom Jugoslavijom. Pored toga, sa vec pomenutim gradovima Bajmok je povezan dobrim putevima, a takodje i sa Backom Topolom, a preko ovog grada s Novim Sadom i Beogradom, glavnim gradom naše domovine. Sa geografskog stanovišta važan cinilac u selu je bio jedini žuboravi potok, u stvari rukavac Krivaje, koji stanovništvo naziva Krivajom. Na obalama ovog potoka nekada su boravili pražitelji Bajmoka, koji su upravo tu sahranjivali svoje mrtve. Njihovim domacim životinjama je dolina potoka pružala bujne pašnjake. Premda sam potok nikad nije narocito obilovao vodom da bi stanovništvu pretio poplavama, ipak je imao toliko vode u koritu da se duž njegovih obala razvio bujni biljni svet. Stanovništvo je vodu potoka koristilo za napajanje stoke. Arheolozi s pravom tvrde da je u bajmockom ataru postojalo naselje još od davnina. U jugoistocnom delu Bajmoka poznati su ostaci jednog sarmatskog naselja sa grobljem, zatim jedna nekropola iz vremena seobe naroda i jedno avarsko groblje. Najviše i najiteresantnijih nalaz potice iz I i IV veka. Plemena koja na ovim prostorima u to vreme žive duže ili krace vreme izabrala su Bajmok za svoje stanište. Na osnovu nalaza može se ustanoviti da su u ovim krajevima živela sarmatska, jaziška, hunska i avarska plemena. O mestu njihovog boravka svedoci okolina kalvarije. Do tog zakljucka navode slucajno otkriveni nalazi. Ovi nalazi se protežu duž obe strane Krivaje (Gata), otprilike u dužini od dva kilometara, južno od puta Subotica-Sombor. Nalazi su ugledali svetlo dana 1927. i 1938. godine prilikom izgradnje vec pomenutog puta: 1927. godine sakupio ih je inžinjer J.Bazler, a 1938. godine umirovljeni bajmocki podbeležnik Karolj Kokai. Kasnije otkriveni predmeti dospevaju u vlastništvo somborskog Gradskog muzeja, gde se i danas nalaze. Na pomenutom terenu, medjutim, do sada nije bilo nikakvih strucnih iskopavanja. Tokom izgradnje pomenutog puta otkopana je jedna vaza iz vremena seobe naroda i jedna biserna niska od jaspisa (opalne boje). Slicna ogrlica postoji samo u Berlinskom muzeju. Na osnovu nje bi se dalo zakljuciti da joj je vlasnik morao biti neki bogat i ugledan covek, koji je za svoje stanište izabrao Bajmok i koji je mogao živeti samo u nekom vecem mestu. Prvi pisani dokumenti koji se odnose na Bajmok poticu iz XV stoleca. Tada se, naime, naselje prvi put zvanicno pominje kao selo, zapravo, kralj Matija darovnicom datiranom 16.februara 1462. godine to potvrdjuje time što Bajmok, kao selo, zajedno sa drugim selima i pustarama u županiji, poklanja svojoj majci, udovi Janoša Hunjadija, rocenoj Eržebet Siladji. Županija je, dakle, vec pripadala Janošu Hunjadiju. Ekonomski položaj sela u to vreme je vrlo znacajan. O tome govori i darovnica. Kralj Matija daruje Bajmok svojoj majci “radi podmirenja toškova oko izdržavanja sjajnijeg dvora”. Matija, koji nije prezirao raskoš, smatra sa su selo i njegova okolina dostojni toga da ih daruje svojoj majci. Ako je u to vreme neko selo (ili pustara) prihvatilo za vlasnika jednog od clanova vladarske kuce, onda se to smatralo nagradom. Bajmok spada medju sela te vrste. Kao posledica osvajacke politike turskog carstva, bajmocka teritorija je od 1541. godine pod turskom vlašcu cije je sedište u Segedinu. Za vladavine Turaka promenio se i sistem upravljanja. Tadašnja županija pripala segedinskom sandžaku, u cijem okviru su bajska, somborska, backa, titelska, suboticka i deo segedinske nahije. Bajmok pripada somborskoj nahiji. Za vreme turske okupacije Bajmok dugo vremena pripada svema poreskim teritorijama, naime, on porez placa turskom spahiji, a i katolickoj nadbiskupiji. Prema poreskom spisku katolicke nadbiskupije iz 1543. godine Bajmok placa 16 forinti poreza. Turski defteri (poreske knjige), medjutim, pored Bajmoka spominju i Novi Bajmok. Naime, Bajmok je staro naselje, nasuprot tome, Novi Bajmok je u stvari Telek, koji porez placa i katolickoj nadbiskupiji. Na starim geografskim kartama Telek je oznacen u okolini današnjeg Mišiceva (Veliki jaraš, okolina Krivaje, kaponjski pašnjak). Tako je Novi Bajmok, oznacen u turskim spiskovima, identican sa nadbiskupskim Telekom. Stanovništvo Novog Bajmoka verovatno su bili potomci vojnika cara Jovana Nenada. Kasnije Novi Bajmok nalazio u subotickoj nahiji. U turskim pjoreskim knjigama iz 1580. i 1582. godine oznacen je jedan Novi Bajmok sa 21 kucom. Na poreskom spisku iz 1590. godine opet figuriraju jedan Novi Bajmok sa 21 kucom i jedan Bajmok sa 16 kuca. Medjutim, prema poreskim knjigama iz 1700. godine, sjpominje se samo Bajmok. Za vreme turske vladavine Bajmok je prestao da postoji, ali se njegovi stanovnici za vreme turskim zulumcarenja skrivaju u tršcarima pored Krivaje. Travnati i mocvaran teren Gata prestrašenom stranovništvu što traži spas osigurava višednevni boravak. Uprkos tome selo ne ostaje bez stanovnika, o cemu svedoce ne samo spiskovi desetka i defteri. Nadbiskup Marijus Ibrašimovic 12. oktobra 1649. godine posecuje selo i vrši crkveni obred. U Bajmoku je 1660. godine rodjen i cobanin Nikola Kopunovic, koji je kasnije preselio u Suboticu. U godinama neposredno uoci ponovnog naseljavanja u ataru sela ima 130 salaša. Popisi vršeni u sandžaku vrlo su pogodni za utvrdjivanje broja stanovnika. U njima su naznaceni harac i obveznici desetka, odnosno imucniji i siromašniji slojevi stanovništva. Broj stanovnika sela možemo dobiti posredstvom matematske formule koju prporucuju cula Kaldi Nadj, Balint Ila i M. Markovic. Njena suština je u sledcem: broj oporezovanih domacinstava koriju se grškom od 30 odsto, a broj glava prodice množi se sa pet. Tako je u Novom Bajmoku 1590. godine oznaceno 21, a u samom Bajmoku 16 kuca koje placaju porez. Prema navedenoj racunici u Novom Bajmoku je tada bilo135, a u samom Bajmoku 100 stanovnika. Godine 1686. zajednickim snagama ponovo je osvojen Segedin pa je postepeno teritorije cele županije skoro neprimetno oslobodjena ispod turske vlasti. Eugen Savojski je 11. septembra 1697. godine kod Sente izvojevao sjajnu pobedu nad Turcima, te je ovaj kraj konacno oslobodjen turskog ugnjetavanja. Prema sacuvanim podacima Bajmok se narednih godina spominje 1702. prilikom spora oko medja i 1743. kada je pripojen Subotici. Habsburška monarhija veliki deo svojih prihoda troši na vojsku. Naime, dvor preduzima mnoge mere radi jacanja svoje vojne sile. To odgovara germanizatorskoj politici carice Marije Terezije, ali istovremeno utice i na povnovnu kolonizaciju Bajmoka. Usled toga dolazi do naseljavanja Backe i Banata nemacim življem. Nejposredni ciljevi ove kolonizacije bili su u tome da se povecaju prihodi državne blagajne, te da caricina politika usmerena protiv nenemackog plemstva stekne sigurni oslonac. Nadalje, trebalo je da novi kolonisti ubuduce olakšaju vojni prevoz. Radi realizacije pomenutih ciljeva carica 1763. godine u Backu i Banat šalje komorskog savetnika Antala Kotmana da pripremi naseljavanje ovih krajeva nemackim življem. Putujuci iz južne Backe u Suboticu, komorski savetnik prolazi kroz conoplju i Pacir, a uz put i pustarama koje pripadaju gradovima zapaža haotican život. Bajmok je tada razbacano salašarsko naselje, Kraj je narocito odgovarao becarima za sklonište jer železna ruka oružane sile ovamo nije dotezala. Stoga je razbojnicima omoguceno da iz dana u dan sve više zulumcare. Antal Kotman 28. decembra 1763. godine referiše o svom putu te u vezi sa ovim krajem podnosi konkretan predlog. Radi što lakšeg prevoza vojnika izmedju Conoplje i Segedina, on predlaže da se pustare Bajmok i Ludoš naselje. Carski dvor prihvata njegov predlog i Marija Terezija kraljevskim uakzom naredjuje Subotici da naseli pomenute pustare. Tada Gradsko vece grada Subotice poteže sve argumente da spreci naseljavanja Bajmoka. Cak mu polazi za rukom da stvar kolonizacije odloži za nekoliko godina, sve do 27. marta 1770. godine kada Pal Krušper, upravitelj somborskih komorskih dobara neodložno i ultimativno poziva upravu grada da vec kroz osam dana donese odluku o naseljavanju Bajmoka. Ako Gradsko vece to ne ucini, onda ce Bajmok naseliti županija – ali na teret grada. Kolonizacija cak i ovako vrlo sporo napreduje. Trebalo je da stigne novo ultimativno pismo, ali ovoga puta ne iz županije nego iz Beca, da se poslovi u vezi naseljavanja neodložno pripreme i izvrše. Posle toga je i sam grad morao da preuzme mere. Nakon takvog upozorenja Gradski magistrat novembra meseca 1771. godine šalje komisiju koja premerava pustru i odredjuje najvažnije javne površine. Zatim sledi izgradnja prvog javnog objekta - to da (carda što na ulaza mami). Ona se nalazila na mestu nekadašnje takozvane Bergelove škole, negde tamo gde je sada Snek-bar. Krcma je vec potkraj decembra 1771. predata na korišcenje, a iste godine varošani održavaju dogovor sa salašarima. Polazi im za rukom da ubede sedamdesetak porodica da podignu svoje kuce u centru sela. Stoga se ova godina uzima za godinu pnovnog naseljavanja Bajmoka. Grad 1772. godine jednom nadzorniku poverava kolonizaciju sela. On svoju delatnost prve godine obavlja besplatno, pošto je bio dobrovoljac, medjutim, vec naredne, 1773. godine on dobija platu od 20 forinti. Uprkos takvim merama, do kraja 1774. godine u Bajmoku je nastanjeno samo pedeset porodica. Tada mesto ima oko 250 stanovnika. To vec namece potrebu da se otvori jedna prodavnica kako bi stanovništvo moglo da podmiri svoje potrebe kupovinom. Prvu radnju otvara jedan jevrejski trgovac po imenu Lebl 1774. godine. Kapelica od naboja sagradjena je 1772. godine, a maticne knjige u župi vode se od 1780. godine. Pocev od ponovnog naseljavanja, Subotica je želela da se Bajmok i u administrativnom pogledu prikljuci gradu. U tom smislu grad podnosi svoju molbu. Županija, medjutim, o tome nece ni da cuje. Stoga se ova molba grada, na sednici županijske skupštine održane 15. jula 1778. godine, definitivno odbacuje i donosi odluka da ce se Bajmok posle naseljavanja prikljuciti županiji, s tim da ce se selo odbiti od broja gradskih porti. Atar Bajmoka 1782. godine ponovo premerava gradski inženjer Lipot Kovac. Tada je utvrdjeno da atar sela ima 19.532 jutra zemlje, a od toga je za vlastelinsko zemljište odredjeno 1.000 jutara, a za pašnjake 6.150 jutara. Preostala površina je podeljena na 218 sesija (placeva), od kojih su 213 postale kmetovske sesije. Pet sesija je zadržala opština i podelila ih je na sledeci nacin:
1 sesiju dobija mesar
1 sesiju dobija župnik
1/2 sesije dobija ucitelj
1/2 sesije dobija kantor
2 sesije zadržava opština za vlastite potrebe.
Prema jednom nacrtu iz 1841. godine tacno se može videti plan centra sela . On najverovatnije vuce svoje korene još iz godine kada je Bajmok premeravan radi ponovnog naseljavanja. Prema ovom crtežu kuca beležnika oznacena je na sadašnjem mestu stanice milicije, seoski dom na mestu donedavno korišcene opštinske zgrade, odnosno na mestu današnje škole, gostionica na mestu takozvane Bergelove zgrade, a mesara na mestu današnjeg Snek-bara. Naseljavanje Bajmoka su pored nadzornika prihvatili i slobodnjaci. Poznato nam je da se Grdo Bacic sa dva sina, Miškom i Pajom prihvatio da naseli devedeset kmetovskih sesija. O tome on 29. jula 1782. godine sklapa ugovor sa gradom, prema kojem se obavezao da ce u roku od tri godine udovoljiti postavljenim zahtevima. Slobodnjak ce za svoje ove usluge od Gradskog veca dobiti jednu sesiju zemlje bez nameta, koju ce posle njegove smrti isto tako uživati i njegovi sinovi. To pravo, medjutim, nece biti preneto i na njihove potomke. Gradsko vece je godinama selo izdavalo pod zakup. Zakupci Bajmoka bili su: Mate Rudic, Volforto, Aleksandar Kligl, Jožef Polinberger. Na celu sela nalazi se poglavarstvo, ciji je mandat trajao dve godine. Poglavarstvo su sacinjavali 8 porotnika, predsednik i blagajnik. Urbarijalno regulisanje Bajmoka usledilo je 1782. godine. Tada je, naime, grad zamolio županiju da pošalje jednu komisiju radi sredjivanja odnosa u selu. Još iste godine vrši se popis u selu i urbanijalno uredjenje. Urbarij je u ime Bajmoka potpisao zakupac sela Mate Rudic. Selo je imalo i svog beležnika, predmete je rešavao on sam, pošto vecinu poglavarstva cine nepismeni ljudi. Pomenute godine predsednik Bajmoka je Grgo Bacic, a beležnik Jožef Njerš. Prema jednom podatku iz 1781. godine, Bajmok ima 915 stanovnika. Vecinu cine vlasnici kuca i kmetovskih sesija. Pomenute godine u selu ima i 23 sluge. Naredne, 1783. godine, u selu su vec evidentirane 134 kuce. Te godine Bajmok dobija i pecat, na kome se nalazi sledeci natpis: “SIG. POSS. BAIMOK ANNO 1783”. Šamuel Pavai 1787. godine sacinjava gruntovnicu sela. Tada ovaj inženjer uvrštava selo, radi dobijanja olakšica, u cetvrti razred. U to vreme jedna sesija ima 61 lanac, a jedan lanac ima 1.200 kvadratnih hvati, dok jedan lanac pašnjaka ima 1.100 kvadratnih hvati. U godini ovog premeravanja u naselju živi 200 vlasnika sesija i 12 želira. Slobodne sesije imaju: mesar, slobodnjak Babic, zatim opština, ucitelj i crkvenjak. Prema urbariju sela jedna sesija se sastoji od spoljnog i unutrašnjeg fundusa. Unutrašnji fundus se sastoji od placa za kucu, dvorišta i bašte. Ukoliko sve to nije iznosilo polovinu sesije, razliku je trebalo nadoknaditi iz spoljnog fundusa. On je u Bajmoku imao 30 lanaca i delio se na dva dela: na pašnjak i senokos. Bajmok poštu dobija 1781. godine, a poštanski majstor je Ferenc Ujfaluši. Od 1785. godine se smatra da je Bajmok naseljen, te je selo tek 1793. godine prikljuceno županiji. Sporne predmete stanovništva u to vreme rešava vlastelinski sud. Predsednik ovog suda najcešce je bilo županijski cinovnik visokog ranga, dok ostale clanove sacinjavaju zapisnicar i nekoliko asesora, odnosno zakletih porotnika. Vlastelinski sud u Bajmoku prvi put se sastao 10. avgusta 1785. godine. Tada je predsednik bio Mate Rudic, jednput godišnje i na njih dolaze zainteresovanje stranke, predstavnici zakupnika, predstavnici grada, delegati vojske, stanovnici drugih sela i zainteresovano stanovništvo. Organizovana nastava pocinje 1783. godine. U vremenskom razdoblju neporedno posle ponovnog naseljavanja stanovništvo se pretžno bavi zemljoradnjom i stocarstvom. Prema jednom stratistickom pregledu iz 1780. godine, na jednom lancu ziratne zemlje proizvedeno je 14 požunskih merova žita, a na istoj zemljišnoj površini rodilo je i 25 merova jecma. Kukuruz se u to vreme gaji malo, samo onoliko koliko je bilo potrebno za ishranu stoke. Gajenje stoke je ekstenzivno, pošto selo ima 3.579 lanaca pašnjaka. Ovde stocari napasaju svoju stoku: goveda, svinje i ovce. Radi cuvanja stoke svake godine je biran govedar, svinjar i cobanin, sa kojima je sklapan ugovor. Godine 1791. selo ima 2.167 stanovnika. Iz te godine potice poreska knjiga. U pomenutom dokumentu uveden je 251 poreski obveznik. Jedan podatak o kmetovskim sesijama iz 1800. godine spominje 16 želira. Ne bi se moglo utvrditi da pocev od naseljavanja u selu žive prebogati ljudi. Doduše, naselje ima svoje plemice, ali oni su se nastanili u drugim selima (u privilegovanom položaju, oslobodjeni poreza). Na osnovu poreskih knjiga iz 1813. 1828. godine u selu žive sledci plemici: Pero Vujevic, Bono Mandic, Tamaš Lehotkai, Joso Kaic, Mihalj Klinocki, Joso Mandic, Mišo Vujevic, Joso Vidakovic, Šimun Vidakovic, Djuka Ivanovic, Ištvan Odri, Djuro Mandic, Šandor Lehotkai, Janoš Kardoš, Antun Bajci, Ivan Kaic, Stipan Mandic, Marton Majci, Djuro Vujevic, Janoš Okrucki, Andrija Orešic, Ivan Orešic, Jakov Orešic, Imre Odri, Andraš Šoš, Martin Vidakovic, Antun Vidakovic i Imre Odri. Parohija je u Bajmoku osnovana 1779. godine. Maticne knjige se vode od 1780. godine. Za vernike je crkva sagradjena 1817. godine. Pocev od ponovnog naseljavanja Bajmoka, nacionalni sastav stanovništva, prema sacuvanim spiskovima imena, cine Hrvati-Bunjevci i Madjari. U godinama naseljavanja Hrvati- Bunjevci dolaze iz okolnih sela, a Madjari pak iz raznih županija u Madjarskoj. Izrazito nemackih kolonizacija nikad nije bilo, Nemci ovamo dolaze iz okolnih sela i gradova, pretežno iz opština Apatin, Gakovo i Bacalmaš. Doseljavanje Jevreja pocinje krajem prošlog veka. U školi je o nastavnom jeziku sacuvan jedan podatak iz 1830. godine. Tada je mesni ucitelj Ištvan Garai, on predaje na tri jezika: madjarskom, dalmatinskom (srpskohrvatskom) i nemackom. U opštinskom budžetu za 1833/4. godinu naznacene su plate svih nameštenika. Beležnikova plata iznosi 580, sveštenikova 246, ranareva 149, uciteljeva 159, policajca (pojedinacno) 100 forinti, krcmareva 69, podvornikova 30 forinti. Klasno raslojavanje stanovništva Bajmoka zapocinje ponovnim naseljavanjem sela, odnosno 1771. godine. Ova podela je vrlo lepo vidljiva i u zvanicnim dokumentima o prvom zemaljskom popisu koji poticu iz vremena od 1828.do 1835. godine. Prema ovom popisu u selu porez placa 27 zanatlija, dva trgovca i 1.403 lica. Poreskih obaveza su bila oslobodjena 24 mala plemica, koji sacinjavaju imucnije žitelje Bajmoka. U popisu se spominju kmetovi, želiri i biroši. Medju njima se razlikuju oni koji nemaju nikakve imovine, sem dve vredne ruke. Oni cine agrarni proleterijat sela. U Bajmoku je u više navrata vladala nestašica životnih namirnica, tako i jedna veca oskudica 1795. Te godine, naime, mesno poglavarstvo od porotnika Županijske table Janoša Mesaroša dobija zajam od 1.500 forinti, koji opština u roku odredjenom ugovorom nije mogla da vrati, pa zajmodavac nastoji da posredstvom Vlastelinskog suda povrati svoj novac. Opština 1831. godine od Gradskog magistrata traži 8.000 forinti za ublažavanje posledica nestašice životnih namirnica. Deo traženog novca Bajmok vraca 1840.godine odnosno uputnicom šalje 1.000 forinti. Radi ublažavanja oskudice 1847. godine Bajmocani traže od Subotice zajam od 2.000 forinti. Grad Bajmocanima odobrava i ovaj zajam. Bajmocane ne zaobilaze ni mnoge epidemije. Godine 1835. u selu se masovno javlja skorbut. Gradski lekar dr Vince Zomborcevic, u izveštaju referiše Gradskom savetu. Prema njegovim recima, epidemija se javlja kod siromašnog stanovništva, pošto se ono loše hrani. On preporucuje potrošnju “piva, vina, sirceta, hrena i djembira”. Od 1810. godine zakupac Bajmoka je Polinberger. On naredjuje da se izvrši popis, pa se utrvdjuje da u selu pored ostalog ima cetiri vetrenjace. Postoje podaci i o tome sa su bajmocke zanatlije organizovane u ceh. Tada stalno raste broj zanatlija. Oni imaju obaveze prema opštini. Zbog toga se majstori iz mesta molbom obradjaju Vlastelinskom sudu da ih oslobodi javnih nameta. Takvi javni nameti bili su: vezivanje sena, održavanje mostova, nasipanje puteva, cuvanje zalutale stoke. Vlastelinski dvor u selu nalazio se u današnjoj Trumbicevoj ulici. Naime, u opštini je odluceno da ce se u centru Bajmoka izgraditi vlastelinski dvor. Njegov plan je izradjen, ali on zbog nedostatka novca nikada nije podignut. Vredno je napomenuti da su “seoski oci” za vlastelinski dvor predvidjali da ce se nalaziti na mestu današnje autobuske stanice, a trebalo je da se izgradi 1841. godine. Bajmocka crkva je obnovljena 1845. U vreme madjarske cetrdesetosmaške revolucija u bajmockom ataru, u stvari, na Kaponjskom ritu, dolazi do oružanog sukoba izmedju madjarske i srpske vojske. To je bilo 5. marta 1849. godine, što se, medjutim, na meštane nije narocito odrazilo. Kao što oslobodilacka borba 1848/49. godine Madjarima nije donela nacionalno oslobodjenje, tako ni južnim Slovenima nisu donele oslobodjenje “Srpska Vojvodina” i “Tamiška banovima” jer se ugnjetacka politika Bahovog razdoblja, pored apsolutizma i ugnjetavanja nacionalnosti, odrazila i na ekonomski život. Revolucija 1848. godine pokrece životne tokove koji poprimaju oznake sve civilizovanijeg nacina življenja. Menja se pravni položaj kmetova istorijskom odlukom Zemaljskog sabora, prema kojoj su i u našem kraju sa 16. aprilom 1848. godine ukinuti feudalni odnosi. U nacelu je to znacilo da se zakoni podjednako odnose i na gospodina i na seljaka. Ukidaju se i vlastelinski sudovi. Odreceno je zajednicko snošenje javnih nameta, te tako seljaštvo podmiruje samo manji deo državnih i županijskih nameta. Brisan je crkveni bir i sveštenicki desetak. Seljaštvo je oslobodjeno, barem zvanicno, svojih feudalnih obaveza. Zemlju koju je obradjivao seljak preuzima u svoje vlasništvo. Kada je i u Bajmok stigla vest o odluci Zemaljskog sabora, odmah je sazvano mesno predsedništvo te je 16. aprila 1848. godine vlastelinstvu iskazana zahvalnost u ime poglavarstva i u ime stanovništva celog sela zato š to su i u Bajmoku ukinuti feudalni odnosi. U bajmockoj školi sve do 1825. godine radi samo jedan ucitelj. Stoga bajmocko lokalno predstavništvo donosi odluku o angažovanju još dva ucitelja. Broj školskih obaveznika takodje stalno raste i dostiže cifru od oko devet stotina. Medjutim, u školu se upisuje ukupno 510 ucenika, od kojih samo njih 12 redovno ne pohadja nastavu. Popis stanovništva prema nacionalnoj pripadnosti mpžemo pronaci u takozvnom Ormoševom dokumentu. Naime, Ormošev popis izvršen je 1859. godine, a podatke su dali tadašnji beležnik Anton Pulhard i podbeležnik Aleksandar Hung. Pomenute godine u Bajmoku živi 2.206 Dalmatinaca (Hrvata-Bunjevca), 2.150 Madjara, 1.179 Nemaca i 147 Jevreja. Te godine u selu ima još 15 suvaca, 3 mlina za ulje, 2 kudeljare i jedan mlin za jecam. Vecina stanovništva na meljavu žita odlazi na Dunav, do vodenica, u Apatin preko Miletica i u Baju preko Madaraša. Prenos tereta obavljaju prevoznici, koji coporativno odlaze do Dunava. Prilikom popisa u neselju postoje sledece zanatske delatnosti, odnosno zanatlije: stolar, cipelar, krojac, užar, kolar, bacvar, sapunar, tesar, zidar, bravar, tkac, šeširdžija, mesar, kasapin, moler, preradjivac vina i berberin. Bajmok 1871. godine dobija železnicku prugu i železnicku stanicu, a 1873. godine biblioteku. Prvi put je nasut kamenom 1881. godine – bio je to put koji vodi od centra sela do železnicke stanice. Postavljeno je i 48 ulicnih svetiljki. U drugoj polovini prošlog veka pojavljuju se i parni kotlovi. S tim u vezi postoje podaci da su nadležni organi prekontrolisali jedan kotao. Naredne godine ispitan je parni kotao Antala Tota; 1886. godine kao vlasnici kotlova spominju se i Djeno Budanovic i Albin Mandic. Godine 1881. Bajmok ima 6.661 stanovnika i 1.007 stambenih zgrada, deoba pašnjaka u selu završena je 29. marta 1864. iako je komasacija pocela još 1853. godine, a okoncana je tek posle višegodišnjih sporova. Tada je za pašnjak odredjeno 1.837 jutar vlastelinskih pašnjaka Gradsko vece izdvaja još 2.987 jutara na severnoj strani od sela. U ugovoru o komasaciji odredjena su zemljišta koja pripadaju crkvi, sirotištu, uciteljima i beležnicima. Sesije se sastoje od spoljnih i unutrašnjih fundusa, jedna sesija iznosi 61 jutro.
Radnicki pokret u Bajmoku. 5-13. Suboticke novine, Biblioteka monografije. Knjiga 1. Subotica, 1984.
Tekst pripremio: Aleksandar Joksic

NOVI KONOLOISTI, NOVA NASELJA
Završetkom prvog svetskog rata izmenjena je geografska karta Evrope. Austro- Ugarska Monarhija se raspala, na Balkanskom poluostrvu je formirana nova država: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno stara Jugoslavija. Tada se, pocetkom dvadesetih godina, na teritoriji katastarske opštine Bajmok formiraju naselja Rata i Mišicevo, kao i Madaraški salaši. Granicni deo Madaraških salaša nastaje povlacenjem jugoslovensko-madjarske granice, dok su dva pomenuta naselja nastala posredstvom agrarne reforme na takozvanom vlastelinskom zemljištu koje je eksproprisano od grada Subotice. Prema tome, dotle je to zemljište, od ponovnog naseljavanja Bajmoka, bio u svojini grada. Na osnovu zakona koji je usvojen 15. februara 1919. godine, u Kraljevini SHS zemljišni posedi od preko 500 jutara su eksproprisani uz nadoknadu. U kraljevima gde je vlada oskudica u obradivoj zemlji, eksproprisani su posedi preko 200 jutara. U skladu sa agrarnom reformom u Bajmoku je eksproprisano vlastelinsko zemljište. I sama Rata je svoje ime dobila na osnovu toga što je poštanska banka 1906. godine vlastelinsko zemljište, parcelišuci ga, davala na dvadesetpetgodišnji zakup, na otplatu, odnosno, kako je to jezikom ovdašnjeg naroda bio receno, na rate. Svaka parcela je iznosila po 25 katastarskih jutara. Zakupci su na zakupljenoj zemlji gradili salaše. Tako se na rati poceo formirati salašarsko naselje. Zakupci su uglavnom bili Bajmocani. Posle prvog svetskog Rata je kolonizovana. Prvi kolonisti na ovo naselje stižu avgusta meseca 1921. godine. Ovi kolonisti, u stvari, dolaze iz takozvanog Bajskog trokuta, odnosno kacmarske, garske i bacalmaške opštine. Bile su to uglavnom hrvatsko-bunjevacke optantske porodice, koje su želele da žive u zajedništvu sa svojim sunarodnicima. Drugi deo Rate naseljen je dobrovoljcima. Oni su na novom naselju kolonizovani 1924. godine. Na Ratu dolaze i kolonisti iz Tavankuta. Prema zapisima nekadašnjeg bajmockog podbeležnika Karolja Kokaija, na Ratu je kolonizovano 170 porodica. Prema tim zapisima, iz Madjarske, to jest iz Bajskog trokuta je došlo 30, iz Tavankuta 44, Bosne 6, Srbije 8, Crne Gore 76, i iz Like i Krbave 6 kolonistickih porodica. Organizovana nastava na ovom naselju pocinje 1924. godine, ali škola na Rati se gradi tek 1930. godine. I Mišicevo je formirano na slican nacin kao Rata. Svoj naziv je dobilo po Živojinu Mišicu, legendarnom vojskovodji iz prvog svetskog rata, vrhovnom komandantu srpskih jedinica na solunskom frontu. Pošto je medju kolonistima bilo i ucesnika proboja solunskog fronta, onu su u znak zahvalnosti prema komandantu naselju dali naziv Mišicevo. Prvi kolonisti takodje dolaze iz Bajskog trokuta. Optanti su, u stvari bile srpske i bunjevacke porodice koje posle trijanonskog mirovnog ugovora nisu želele da ostanu u Madjarskoj. Nasuprot tome, dobrovoljacke porodice iz Mišiceva prethodno su 1921. godine, kolonizovani u Banatskom Arandjelovu. Medjutim, pošto je tamo ziratna zemlje bila lošeg kvaliteta te ju je tanošnje stanovništvo teškom mukom obradjivao, dobrovoljci od Opštinskog predstavništva u Banatskom Arandjelovu dobijali dozvolu za kolonizaciju u blizu Bajmoka. U Mišicevo tako stiže 75 porodica, od toga 22 iz Madjarske, a 53 porodice iz Srbije, Hercegovine, Bosne i Like. Lokacija naselja je odredjena novembra meseca 1925. godine. U Mišicevo su stigla ukupno 332 lica, kojima su podeljena 982 katastarska jutra zemlje. Nakon kolonizacije za školsku decu se ubrzo pocinje organizovati nastava, koja se održava u zakupljenim kucama. Tek u novoj Jugoslaviji deca iz Mišiceva dobijaju dve ucionice u zgradi Doma kulture. Ekonomska situacija u Kraljevini Jugoslaviji, formiranoj posle prvog svetskog rata, veoma teška. Narocito je težak položaj boraca koji su se tek posle cetvorogodišnje borbe i ratovanja vratili u svoje domove. Novoformirana vlada nastoji da barem delimicno pomogne položaj dobrovoljaca time što donosi Zakon o agrarnoj reformi. Prema ovom zakonu je svaki dobrovoljac koje se upisao kao kolonista dobijao pet hektara zemlje i zemljište za kucu. Kolonisticke dobrovoljacke porodice koje dolaze u Bajmok dobijaju 8.75 katastarskih jutara zemlje, a pored toga i po jedno katastarsko jutro po svakom clanu domacinstva. Ostali kolonisti i bezemljaši po clanu domacinstva dobijaju samo tri cetvrtine ili jedno jutro zemlje. Jedan manji deo proleterijata takodje posle agrarne reforme dobija 2-3 jura zemlje. Tada je i jedan deo Hrvata-Bunjevaca na Rati dobio zemljište za kuce. Sprovodjenje agrarne reforme povereno je velikosrpskoj buržoaziji. Ona bezemljaše neslovenskog porekla iskljucuje iz agrarne reforme. Starosedeoci, koji su vekovima vodili borbu protiv veleposrednika, sada prilikom deobe zemlje ili ne dobijaju zemlju ili pak od režima dobijaju samo simbolicne površine. Bez zmlje ostaju sluge i biroši. Stoga ova deoba zemlje nije mogla biti pravdena. Agrarnom reformom su i drugi nezadovoljni. Pored tog nezadovoljstva tadašnje politicke stranke i na drugi nacin cine pokušaje za zaoštravanje nacionalnog pitanja. Vladajuce partije se ne plaše raznovrsnih ekstremnih nastupa, kao što na primer, 1926. godine ometanje zborova i izazivanje tuca. Tako se zbilo i to da je na jednoj tržnici posle održanog zbora došlo do ukrštanja toljaga. Posle krvavih sukoba slabija strana se povukla u obližnju krcmu. Uprkos svemu, izmedju kolonista i mesnog stanovništva razvijaju se korisne veze. Gradjani razlicitih nacionalnosti vremenom su se medjusobno sprijateljili. Tako klasno svesno stanovništvo zajedno sa kolonistima i lokalnim stanovništvom inicira formiranje jedinstvenog fronta, medjutim, da bi za to sazreli uslovi trebalo je još dosta istrajno raditi, imati strpljenje i vremena. Tome je u krajnjoj liniji doprinela ideologija KPJ.

TAKO JE TO BILO NA RATI
Rata je naselje koje se nalazi severno od Bajmoka, s desne strane železnicke pruke Subotica-Sombor. Naziv Rata je dobilo po nacinu izdavanja u zakupa i kupovine zemlje - na rate. Kao ušoreno naselje nastaje posle prvog svetskog rata. Prvi njeni stanovnici bili su Hrvati-Bunjevci, optanti potom dobrovoljci kolonisti iz prvog svetskog rata: Crnogorci, Srbi, Bosanci, Hercegovci i Licani. U medjuvremenu doselilo se i nekoliko porodica iz Tavankuta. Pored toga, na Rati je sagradilo svoje kucice i nekoliko porodica agrarne sirotinje iz sela: Hrvati-Bunjevci i Madjari.Posle prvog svetskog rata agrarni poleterijat u Bajmoku, kao i širom Vojvodine, znao je da je prevaren najavljenom, ali ne sprovedenom agrarnom reformom u bivšoj Jugoslaviji. Uslovi pod kojima je vršeno naseljavanje dobrovoljaca iz prvog svetskog rata i kolonista bili su takodje neravnopravni. U boljem su položaju bile one male porodice koje su na svojim “parcelama” zatekle stambene i ekomonske zgrade, od onih bojnih velikoh porodica koje su došle na “golu” zemlju. Ekonomska diferencijacija medju stanovnicima je takode bila prisutna. Mnogi Rajani nisu gledali na zemlju i njene mršave prihode kao na dobru i sigurnu perspektivu za svoju decu. Radi toga su se mnogi kolonisti, pa i oni najsiromašniji, orjentisali na školovanje dece, uglavnom u Subotici. Tridesetih godine oživljava i jaca organizovana aktivnost Komunisticke partije Jugoslavije i Saveza komunisticke omladine Jugoslavije u subotickim srednjim školama. Na subotickom Pravnom fakulteru još od ranije primetno raste uticaj KPJ. Racanska omladina na ovim institucijama dolazi u dodir sa naprednim idejama. Vec sredinom tridesetih godina nekoliko djaka postaju clanovu SKOJ-a. Vezu izmedju Suboticana i racanskih skojevaca održava Ilija Lubarda, koji je tada vec bio clan KPJ. 1936.godine racanski skojevci izvode uspešnu akciju, a agrarni proleterijat priprema se za štrajk. Sada medju skojevcima sazreva misao i traži se najpogodniji nacin da se od individualnog idejno-politickog uzdizanja predje na masovne oblike aktivnosti. Iako malobrojna, skojevska grupa preduzima akciju: sada uz saradnju ucitelja i demokratski nastojenih kolonista 1936. godine formiraju Narodnu knjižicu i citaonicu “Njegoš“. Za sekretara Knjižnice izabran je Vukan Djukic, skojevac. Za razvoj aktivnosti Knjižnice iznajmljivana je kucica u blizini škole. Ona postaje središte okupljanja. 1937. godine na Rati je vec bilo pet skojevaca. U okviru Knjižnice ilegalno je delovao aktiva SKOJ-a. Te godine su pored knjižnicarskih delatnosti oformljuju i dve sekcije: dramska i sportska. Od sredstava zaracenih na ulaznicama i od dobrovoljnih priloga kupuju se knjige, šah garniture i rekvizite za stoni tenis. U jesen 1937. godine održana je skupština Knjižnice. Na njoj se pored postojecih sekcija formira i Odbor za omaldinu koji se angažuje u radu na omladinskim pitanjima. Istom prilikom pokrenuto je i pitanje izgradnje doma kulture na Rati, pa je izabran i Odbror za podizanje doma. Nosioci rada u Knjižnici bili su skojevci. Svaki od njih bio je direktno ukljucen u kulturni rad. Pocelo je omasovljavanje i ocigledno se video uticaj mladih skojevaca na kreiranje kulture na Rati. Saradnja izmedju Knjižnice i citaonice “Njegoš” na Rati i “Preporoda” u Žedniku postaje sve tešnja. Neko odblici dobro uhodane prakse sa Žednika prenose se na Ratu. Tako je donešen iz Novog Žednika i uzorni primerak zidnih novina pa omladinci prihvataju i nastavljaju uredjivanje svojih zidnih novina. Kasnije se vrši razmena dobrih i aktuelnih clanaka, pesama i crteža. Zidne novine su uredjivali i izdavali redakcijski i umetnicki odbor. Kasno u jesen 1939. godine, kada se broj clanova SKOJ-a, i simpatizera povecao, formira se Povereništvo SKOJ-a. Za sekretara povereništva je izabran Vukan Djukic. Od sada društveno-politicka, kulturno-zabavna i sportska aktivnost u okviru Knjižnice postaje obuhvatnija. Kupljen je i filipsov radio-prijemnik. Radio je uneo nov oblik zabave u rad Knjižnice i citaonice. Cetvrtkom su slušane “humoristicke veceri” Radio Beograda, pa je tim prigodama prostorija citaonice bila prepuna slušalaca. Ponekad je taj broj prelazio stotinu ljudi. Stariji su obicno sedeli na klupama kao u bioskopu, a mladi stajali unaokolo.

MLADI OSNOVALI “Mladost”
Subotom su omladinci na Rati uspešno organizovali igranke. Od prikupljenih sredstava od ulaznica placen je harmonikaš. Odbor za omladinu na igrankama je uveo stalno dežurstvo, kao meru predostrožnosti da ne bi na provokativan nacin dolazilo do tuca i time se krnjio ugled reda citaonice. Uvodjenjem usmenih novina, subotom, pre pocetka igranke, osvežen je rad na informisanju mladeži o aktuelnim pitanjima. Usmene novine su pocinjale “Vrapcem” u kome je alegoricno ali kriticki opevana spoljna i unutrašnja politika. Zatim zacinjen humorom, sledioje osvrt na lokalne probleme koje režim nije rešavao ili ih je zapostavljao. I na ovaj nacin su politicki uticali na široke narodne mase. Dramska sekcija svoje pozorišne predstave, skeceve, humoristicke veceri izvodila je u školskoj zgradi na Rati, a povremeno i u kafani. Samo 1940. godine izvedeni su Cankarev: “Sluga Jevrej i njegovo pravo”, “Seljak i june” i druge. Ovakav rad dramske sekcije je proširen i izvocenjem priredbi u Bajmoku, Mišicevu, Aleksi Šanticu, Bilicu kod Sombora i na drugim mestima. Odbor za izgradnju doma, pod uticajem skojevaca, zapoceo je dobar posao. Prikupljeni su dobrovoljni prilozi za izgradnju doma u vidu “ciglice”. One su sam na Rati i Bajmoku prodavane i u okolnim selima i kolonijama. Nakon ove akcije kupljena je cigla za ostvarivanje ove zamisli ali do izgradnje doma nije došao zbog izbijanja drugog svetskog rata i okupacije zemlje. U medjuvremenu SKOJ-evska organizacija je omasovljena. Vec pocetkom 1940. godine u Povereništvu SKOJ-a bilo je 14 clanova, a od toga broja cetiri omladinca i omladinke su iz redova hrvatske nacionalnosti. Time su stvoreni preduslovi da povereništvo svoj rad proširi na hrvatski i bunjevacki živalj regrutovan uglavnom medju poljoprivrednim nadnicarima i zanatskim radnicima. Na inicijativu skojevaca, u skucenom stanu mladog berberskog radnika, tek primljenog u SKOJ, u jesen 1939. godine, održan je skup na kome je osnovano Kulturno-prosvetno društvo “Mladost”. Ono je imalo slucan zadatak kao što je Knjižnica i citaonica “ Njegoš“. Poseban znacaj i uloga “Mladosti” su u tome što su KPJ i SKOJ u to vreme proširili svoj uticaj na agrarnu sirotinju, koja je do tada, uglavnom, bila pod uticajem drugih legalnih politickih stranaka. U društvu se brzo i mnogo radilo na omasovljenju clanstva. Oformljena su dva kružoka: jedan za omladinu, a kojom je radila Katica Pleša, clan SKOJ-a, i drugi za odrasle kojima je radio izmedju ostalih i Marko Bacic-Šantavi. Bacic je bio vec iskusan radnik. Njega su još 1933. godine zbog ucestvovanja u štrajku prognali iz Beograda. Clanovi Kulturno-prosvetnog društva “Mladost” su svoje predstave, vesele veceri i druge priredbe izvodili u školi na Rati i u Bajmoku u Varginoj gostioni. Repertoar su cinili skecevi, šale, doskocice i ozbiljna dramska dela kao “Gospodja ministarka”, “Vlast”, i drugo. Pored ovih oblika rada, štampa je redovno kupovana i citana, a knjižni fond je neprestano bogacen. Zidne novine su takodje postle vid kulturno-prosvetne aktivnosti i bile su tribina i za samostalne radove, mahom omladine. Iako su Knjižnica i citaonica “Njegoš” i Kulturno-prosvetno društvo “Mladost” bile dve posebne kulturne institucije, medjusobna saradnja nije izostajala, jer su obe radile pod istim idejama i predvodjeni skojevcima na Rati. Saradnja je neprimetno ucvršcivna i proširena. Dokaz za to pruža nam zajednicki nastup na godišnjici pogubljenja Matije Gupca, vode seljackog ustanka. Stambene prostorije berberskog radnike bile su pretesne da bi mogle da prime sve prisutne, mahom racansku sirotinju, koji su na ovu svecanu priredbu došli. Isti program je izveden i u prostorijama Knjižnice i citaonice “Njegoš”. Zahvaljujuci svestranoj angažovanosti SKOJ-a i njenog clanstva, tom prilikom su se prvi put na istom svecanom nastupu našli okupljeni Crnogorci, Srbi, Hrvati-Bunjevci i Madjari. Rad i uticaj Partije je kroz ove oblike bio ocevidan. Delatnost mladih se ogledalo i u rasturanju i širenju progresivne štampe: “Žena danas”, “Narodni glas” na srpskohrvatskom jeziku, a medju madjarskim življenjem propagirani su listovi: ”Nepszava” i casopis ”Hid”. Rad i prostorije Knjižnice “Njegoš” i Kulturno-prosvetnog društva “Mladost” stalno su bili pod prosmatranjem bajmocke žandarmerijske stanice. U kulturnim institucijama vršeni su i pretresi. U znak secanja na predratnu delatnost skojevaca na Rati, stanovnici Bajmoka su 1969. godine na zgradi Zadružnog doma otkrili spomen plocu. Tradicije ovog revolucionarnog rada neguje Zavicajna sekcija Osnovne škole “Vuk Karadžic” u Bajmoku uz tesnu saradnju društveno-politickih organizacija na Rati.

BAJMOK U LEKSIKONIMA
Bajmok, naseljeno mesto i opština na teritoriji grada Subotice, AP Vojvodina. U sastavu njegove opštine su Novo Selo, Mišicevo i druga okolna naselja ranijih subotickih salaša. Leži na višoj desnoj zaravni severne Backe, u plitkoj dolini (117 m), izvornog kraka Krivaje. Stanica je na pruzi Subotica-Sombor i raskrsnica na strom putu istoga pravca. Bajmok se prvi put pominje 1462. Za vreme Turaka (1542-1686) pripadao je Somborskoj nahiji. Kada su 1598, na turskim vojnim pohodima, krimski Tatari prezimili u Somboru, srpsko stnovništvo iz Bajmoka i ostale severne Backe iseljavalo se u krajeve oko Ostrogona. Na njihova mesta u Bajmoku se od 1622 doseljavaju Bunjevci. Posle ukidanja Potiske vojne granice,1746, pocelo je naseljavanja Madjara, docnije i Nemaca. Bajmok je 1910. godine imao 1789 kuca sa 8271 st., a 1921. godine je imao 8848 st. Stvorene naseobine Srba iz Like, Bosne, Hercegovine i Crne Gore uništene su za vreme madjarske okupacije 1941-1944, ali su posle Oslobodjanja obnovljene doseljenicima iz istih krajeva i iz Makedonije i Srbije (Novo Selo i dr.). Godine 1953. Bajmok je s okolnim naseljima imao 3010 kuca za stanovanje, 15 javnih i 5 privrednih zgrada, 3542 domacinstva sa 11.431 st. Poljoprivredno naselje sa razvijenim zadrugarstvom, Bajmok je i lokalni zanatski i trgovinski centar. U njemu se razvila i industrija na bazi lokalnih sirovina (mlin, kudeljara, 2 ciglane i dr.). Ima nižu gimnaziju i školu ucenika u privredi.
Tekst pripremio: Aleksandar Joksic
Poljooprema Erba BW Mesto za reklamu